Interview met Leo Stevens

Emeritus-hoogleraar fiscale economie Leo Stevens (80) ziet hoe ons belastingstelsel rammelt door de veranderende samenleving. ‘Het idee om de belasting naar draagkracht te verdelen, staat onder druk.

“Een gecompliceerde samenleving vraagt om een ingewikkeld belastingstelsel"

Leo Stevens mag dan 80 zijn geworden, het enthousiasme voor zijn vakgebied is onverminderd groot. Vooral voor het idee dat belastingwetenschap eigenlijk gedragswetenschap is. Ons belastingstelsel draagt volgens hem de sporen van wat mensen ten diepste drijft. Toen hij nog colleges gaf aan de Erasmus Universiteit, vroeg hij studenten eens hoe zij met hun broers of zussen de kosten van een gezamenlijk cadeau zouden verdelen, voor een huwelijksjubileum van hun ouders. ‘Daar liggen interessante parallellen met de belastingheffing. Moet iedereen evenveel betalen? Ook als jij nog student bent en jouw zus een prachtig salaris heeft als accountant? Uit zo’n casus rolt een breed debat en dat maakt belastingen meteen inzichtelijk.’

Ik-Maatschappij

De maatschappelijke visie op belastingen is door de jaren heen nogal veranderd. Zelf is de emeritus-hoogleraar opgegroeid in de naoorlogse periode waarin solidariteit vanzelfsprekend leek. Het land moest weer worden opgebouwd. Er was een groot vertrouwen in de overheid en men geloofde dat de economie het beste functioneert als overheid en bedrijfsleven in gedeelde verantwoordelijkheid samenwerken, met een focus op goed onderwijs, sociale zekerheid en een adequate infrastructuur. Die gedachte vormde lang de basis van ons belastingstelsel en ook van de herziening in 2001, waar Stevens zelf als onafhankelijk wetenschapper bij betrokken was. Nu ziet hij met pijn in het hart hoe het belastingstelsel is ontwricht door ondoordachte politieke beslissingen, met dramatische ontsporingen als de toeslagenaffaire en het box-3-debacle. Het vertrouwen in de overheid neemt daardoor zienderogen af.

‘De wij-samenleving die er ooit was, is een ik-maatschappij geworden met steeds meer consumentistische eigenschappen. Het idee om de bekostiging van de collectieve voorzieningen naar draagkracht te verdelen, komt daardoor steeds meer onder druk te staan. Ook worden belastingen geregeld als beleidsinstrument ingezet zonder een deugdelijke kosten-batenanalyse. Dit om allerlei, vaak partijpolitiek gedreven, beleidsdoelstellingen te realiseren.’ Hij hekelt ook het efficiency-denken, ingegeven door het idee dat de uitvoeringsdiensten van de overheid als een bedrijf functioneren. ‘Soms worden burgers zelfs ‘klanten’ genoemd. Ook bij de Belastingdienst. Een gruwel, want je kunt niet voor een andere belastingdienst kiezen. Ik wil niet als “klant”, maar gewoon als “burger” behandeld worden.’

‘De wij-samenleving die er ooit was, is een ik-maatschappij geworden’

BOX-3-perikelen

Stevens vertelt over de tijd waarin hij met Gerrit Zalm en Willem Vermeend werkte aan de – destijds broodnodige – herziening van het belastingstelsel. Gekozen werd voor de eenvoudige – maar fictieve – vermogensrendementsheffing van box 3. Een rendement van 4 procent leek toen gemakkelijk haalbaar. ‘Het zou een tijdelijke oplossing zijn, tot het mogelijk was om belasting te heffen op basis van de daadwerkelijke rendementen. Daarvoor moest nog een systeem worden opgezet dat banken en vermogensbeheerders zou verplichten de fiscus te informeren over de vermogensinkomsten van hun klanten. Omdat de spaarrentes en andere vermogensinkomsten doorgaans hoger waren dan 4 procent, viel met dat fictieve rendement eerst prima te leven. Tot de kredietcrisis kwam en de marktrente uiteindelijk zelfs negatief werd. Verbijsterend was dat werd nagelaten tijdig over te schakelen op de oorspronkelijk beoogde vermogenswinstbelasting; het gevolg van beleidsmatige gemakzucht en politiek onvermogen.’ Momenteel wordt een hersteloperatie uitgevoerd en hard gewerkt aan een vervangend stelsel, al stemmen de ontwikkelingen Stevens niet positief. Hij ziet dat de kennis van het belastingstelsel onder politici afneemt en maakt zich zorgen dat de keuze voor praktische oplossingen ten koste gaat van eerlijke belastingregels voor iedereen. ‘Het is treurig dat men in ons parlement niet meer in staat is een evenwichtig belastingstelsel te bouwen, gewoon omdat partijen hun eigen partijprogramma willen doordrukken. Ik verlang ernaar dat de politiek weer gaat beseffen dat samenwerken win-winsituaties oplevert.’

Niet eenvoudiger

Politici roepen vaak dat zij de belastingregels eenvoudiger gaan maken, maar dat is volgens Leo Stevens een illusie. ‘We hebben een gecompliceerde samenleving en om die reden ook een ingewikkeld belastingstelsel.’ Zelf zou hij al heel tevreden zijn als politici de belastingheffing niet ingewikkelder zouden maken dan nodig is. En het liefst iets minder bezig zijn met het bedienen van de eigen achterban. ‘Ze verdiepen zich daardoor onvoldoende in de uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van de regels. Het is funest dat de grillige politieke verhoudingen onzekerheid creëren over de bestendigheid ervan. Dat schaadt het vertrouwen in de overheid. Het is hard nodig om dat zo snel mogelijk terug te winnen.'